A Programación na Educación Infantil: Contexto, Tipos e Deseño

A Programación e o seu Contexto

A Programación: Último Eslabón do Desenvolvemento Curricular

A programación corresponde ao terceiro nivel de concreción, realízase dentro da aula e nela concrétanse, en forma de accións, os obxectivos e contidos do currículo.

A Programación e o Proxecto Educativo

A programación deberá ser coherente coas liñas de traballo que todo o centro educativo pactase e que se atopen escritas no proxecto educativo e na proposta pedagóxica.

Hai que considerar a programación como ferramenta de avaliación do PEC. A realidade indica que deben ser os propios educadores os que, unha vez elaborado o PEC, en función dos casos que vaian atopando na elaboración da programación e da propia práctica educativa, sexan capaces de elaborar elementos que completen o proxecto educativo e que axuden á súa revisión e mellora.

Se se expoñen no proxecto educativo algún obxectivo xeral sobre o medio ambiente e a sustentabilidade, non se debería esquecer, na programación, a utilización de recursos materiais reciclables e educar, en todo momento, na protección do medio ambiente a través de pautas condutuais, como por exemplo non gastar innecesariamente a auga ou seleccionar a recollida de residuos.

Características da Programación na Educación Infantil

Unha programación constitúe unha ferramenta de traballo. Para que sexa eficaz na educación infantil, é conveniente que a programación presente algunhas características:

• Debe ser aberta e flexible: aberta para que se poida modificar e mellorar a súa calidade. Flexible porque os educadores deberán poder adaptala en todo momento ás situacións vividas e ás necesidades infantís.
• Non se debe planificar ata o último detalle: na educación infantil as programacións están suxeitas a cambios e, por tanto, débense ter solucións alternativas para non quedar sen recursos.
• Tampouco é conveniente deixala demasiado incompleta: por exemplo, non ter en conta os recursos que se necesitan, a duración aproximada, onde gardar as cousas que se fixeron, etc., son algúns dos aspectos que non se poden deixar abertos ou para o último minuto, xa que pode provocar unha situación de caos antes de iniciar a actividade, mentres se realiza ou ao final da mesma.

Avaliación da Programación

Debe ser revisada ou avaliada periodicamente dependendo dos resultados parciais que se vaian obtendo.

Trátase de determinar as razóns polas que os pequenos non realizaron as accións previstas ou, aínda realizándoos, os resultados esperados non foron suficientemente satisfactorios. Algunhas destas razóns poden ser: obxectivos mal propostos, actividades moi esixentes, aparición de elementos que distorsionaron e desviaron a planificación, etc. En calquera caso, debe analizarse todo o proceso e ver as causas e o alcance de dita desviación.

A flexibilidade da programación permitirá que se poida desprogramar ou reprogramar en función dos resultados das actividades.

Hai que considerar que unha ferramenta esencial para valorar a idoneidade das actividades programadas será a capacidade de observación e análise que teña o educador para recoller diariamente as observacións e debatilas co equipo de educadores e o persoal da escola infantil que incide no neno ou nena.

Propostas Didácticas de Programación

A normativa actual está fundamentada nas teorías construtivistas que proveñen do ámbito da psicoloxía.

Para poder aplicar estas teorías á práctica educativa hai que ter en conta os diferentes períodos de idade e as súas características propias.

Propostas para a Educación Infantil

Pódense realizar diferentes propostas didácticas:

• Programación en áreas de experiencia: está elaborada no ámbito estatal e recollida na maioría dos currículos da educación infantil despregada polas diferentes administracións. As áreas son:
  • Área de coñecemento de si mesmo e autonomía persoal.
  • Área de coñecemento do contorno.
  • Área de linguaxes: comunicación e representación.

  Esta proposta supón unha programación guiada por un deseño curricular bastante concreto, na que para conseguir os obxectivos o educador debe organizar as actividades relacionando os contidos que se van a traballar en función das áreas de desenvolvemento.

  É un planteamento bastante pautado pero provoca unha fragmentación das actividades en tres áreas no momento de explicitalas e, por tanto, faise difícil a súa comprensión.

• Programación en agrupacións de actividades globalizadas: nesta proposta os educadores e educadoras deben globalizar todas as características do desenvolvemento evolutivo infantil e presentar uns plans de traballo moi flexibles e cun importante carácter experimental. Estes plans estrutúranse en dous grandes tipos de actividades:
  • Actividades da vida cotiá ou rutinas.
  • Actividades de aprendizaxe, realizadas a través do xogo.

  As accións da vida cotiá ou rutinas teñen a mesma importancia que as aprendizaxes que se levarán a cabo sempre a través do xogo.

  Con esta opción pódense producir situacións de perda dos obxectivos propostos.

  Este planteamento non entra en contradición coa programación por áreas, simplemente, no momento de planificar, esfórzase por ser aberta e flexible, tendo en conta as evolucións individuais dos pequenos.

• Programación en agrupación de actividades definidas por áreas de desenvolvemento: Segundo esta proposta de programación, as actividades agruparíanse nos seguintes bloques:
  • Actividades que fomenten o desenvolvemento sensorial e motor.
  • Actividades que fomenten o desenvolvemento afectivo e social.
  • Actividades que fomenten o desenvolvemento da linguaxe.

  O educador deberá preocuparse de buscar actividades que desenvolvan os distintos ámbitos evolutivos. Esta proposta pode provocar o obxectivo de esixir e, por tanto, de marcar actividades para conseguir obxectivos de logros, presentar aos nenos propostas un pouco máis alá do seu nivel evolutivo para que avancen nel. Isto ten o perigo de pretender que os pequenos aprendan, non de forma significativa senón mecánica e por imitación.

  Esta opción obriga a estruturar as actividades segundo a escala evolutiva infantil, moi pautadas e cun sistema exhaustivo de recollida de datos individuais, para poder seguir programando.

  En definitiva, consiste nun planteamento didáctico un tanto ríxido que obriga o educador a ter un coñecemento profundo da evolución infantil, pero ten como contrapartida a vantaxe da observación sistemática, que é unha gran axuda para programar en función das posibilidades individuais.

Que Proposta Usar?

Calquera das tres opcións pode ser válida para elaborar a programación do primeiro ciclo de educación infantil. Normalmente, cando se empeza a programar é máis fácil seguir co modelo que proporciona o currículo por áreas de experiencia, para evitar cambiar a estrutura que vén dada. Pero cando os educadores levan tempo traballando e practicando coas súas programacións é máis frecuente usar a segunda posibilidade, por agrupacións de actividades globalizadas.

Deseño da Programación

As Unidades de Programación

A programación é unha sucesión de actividades repartidas ao longo do curso, en función dos criterios establecidos polo grupo de educadores. Estas actividades atoparanse agrupadas en bloques de actividades ou unidades de programación referidos a un mesmo tema. É recomendable que os temas estean relacionados coa realidade que perciben os pequenos, sexan significativos e teñan sentido para eles.

Cada bloque debe englobar todo un conxunto de actividades distintas (psicomotoras, de memoria, lingüísticas, contos, dinámicas de grupo, etc.) relacionadas con elas.

A duración e secuenciación dunha unidade de programación é moi flexible e pode abarcar todo o curso ou unha semana, depende da maneira en que se organize e do interese que desperte nos pequenos. En ocasións será o propio educador o que percibirá a través da súa experiencia e observación que o tema está esgotado e deixou de interesar aos pequenos.

Estrutura da Programación na Educación Infantil

Debe constar dos apartados seguintes:

1. Título: é o primeiro apartado e nel aparecen o curso, a idade do grupo de nenos e o nome do grupo.
2. Obxectivos: Os obxectivos da programación deberán formularse a partir dos obxectivos de ciclo especificados na proposta pedagóxica.

   Xeralmente indicaranse referidos a cada unha das tres áreas que establece o currículo, aínda que tamén se poderán relacionar todos seguidos.

3. Relación de actividades: pode facerse de diferentes formas pero canto mellor estruturadas estean, máis útil e fácil será a súa utilización. Unha boa opción é a seguinte:
   • Relaciónanse os bloques de actividades ou unidades de programación seguindo a orde en que sexan presentadas e detállanse as diferentes actividades.
   • Agrúpanse trimestralmente para facilitar a avaliación.

   Todas as actividades dun centro presentaranse no mesmo formato ou modelo de ficha de actividade.

4. Avaliación: toda programación debe incorporar un apartado destinado a comprobar se se conseguiron os obxectivos previstos. Deberanse avaliar tanto as actividades individualmente como a programación no seu conxunto.
   • A avaliación das actividades realizarase a través de fichas de observación que se elaborarán para cada actividade ou mediante o diario de clase.
   • A avaliación da programación deberase realizar ao final do trimestre ou do curso escolar. Débese valorar: se as actividades propostas se axustan aos obxectivos, se os nenos fixeron o que se esperaba en cada actividade, etc.

O Tratamento da Diversidade

A Detección de Dificultades Educativas

O ideal é dispoñer da presenza dun especialista en psicoloxía ou pedagoxía que poida analizar e diagnosticar as carencias que ten o neno. No caso de non dispoñer desta figura, un bo educador debe ter desenvolvido o sentido da observación que lle permita detectar a existencia de dificultades educativas.

A forma de facelo parte da observación sistemática e individualizada para dar resposta a preguntas como:

• Fai o que se espera del?
• Pode facer máis?
• Uns días realiza ben as cousas e outros non?
• Comunícase?

No momento en que se observan ou se detectan anomalías débense consultar co especialista.

Mediante a observación e a análise da práctica educativa tamén pode detectarse outro tipo de anomalías que forman parte do desenvolvemento madurativo e de crecemento do pequeno. A súa detección a tempo axuda a corrixir erros que poderían dexenerar en trastornos máis graves.

A Programación Adaptada

Para adaptar unha programación hai que partir dos obxectivos fundamentais do grupo, da idade e daquelas actividades que recollen o básico dos contidos e realizar unha programación individualizada para o neno en cuestión. Os espazos nos que se desenvolva a adaptación serán aqueles en que os pequenos traballen máis individualmente.

A adaptación da programación non supón un desenvolvemento totalmente novo, senón nada máis naqueles contidos que se deben adaptar ás súas necesidades.

Se os nenos con necesidades difiren ou se desvían moito da media deberán adaptarse os obxectivos ás capacidades elementais que o neno poida alcanzar, e adoptar, se é necesario, obxectivos que non estean contemplados no currículo.

Isto suporá tamén a adaptación dos contidos e a dispoñibilidade dos recursos de apoio humano, material e espacial que o pequeno necesite para o seu desenvolvemento.

As Actividades

Características das Actividades

• Deben proporse con contidos globalizados, non se pode pretender traballar só unha área de desenvolvemento.
• Deben estar conectadas co mundo do pequeno.
• Deberán situar e motivar a exploración infantil do seu contorno social.
• Deberán permitir que o neno se exprese a través da acción xa que, como indica Piaget, a acción sensoriomotriz é a xénese do pensamento.

Tipoloxía de Actividades

As actividades poden dividirse en:

• Actividades cotiás. Son as rutinas, son:
  • A alimentación: É unha actividade fundamental na vida dos pequenos, é vital para a supervivencia e forma parte da relación afectiva coas persoas adultas e convértese nun elemento de relación co contorno.

    A hora de comer non é un xogo, o educador debe estar atento e ser flexible con aqueles casos individuais de rexeitamento dos alimentos ou da comida en xeral e incluso co incumprimento doutros hábitos relacionados con esta actividade.

    O neno adoita manifestar as súas aceptacións ou rexeitamentos en relación coas persoas adultas a través do seu posicionamento no acto de comer, por tanto será moi importante conseguir un bo clima en todo o proceso da comida.

    Ademais dos educadores, o persoal de cociña tamén ten un papel importante.

  • O descanso e o sono: O sono supón un espazo de tempo imprescindible para os nenos pois con el recuperan as súas forzas e ordenan o seu sistema nervioso. Na escola infantil hai que programar un horario para a sesta.

    O educador debe crear un clima para que os nenos cheguen ao sono, favorecendo a súa relaxación, usando a música, xogando coa luz, etc.

  • O vestido: Os momentos de cambio de roupa son un espazo de relación coa persoa adulta xa que nestes momentos aparece o contacto físico.

    Cos bebés ou lactantes este espazo repítese sistematicamente co cambio de cueiros. Hai que coidar o aspecto hixiénico pero tamén a relación afectiva.

    Na programación é importante facer referencia á autonomía respecto ao vestido.

  • A hixiene: É un elemento constante na escola infantil que hai que coidar e dar o tempo necesario. Desenvólvese en moitos momentos: lavar as mans, lavar os dentes, cambio de cueiro, etc. Na programación destas actividades é importante incorporar as secuencias correctas e completas dos comportamentos desexados.

    A partir do ano débense marcar ritmos de control de esfínteres.

• Actividades de xogo. O xogo é a ferramenta por excelencia na etapa infantil, tanto para a evolución do pequeno como para a observación do seu desenvolvemento e necesidades. O xogo tamén serve ao educador para observar o estado de ánimo e o nivel de actividade dos nenos e detectar posibles anomalías ou enfermidades.

  O xogo libre será o que contribuirá basicamente á adquisición de todas as súas capacidades, pero a medida que van crecendo introdúcense outros tipos de xogo, como:

  • De 6 a 12 meses: establécese a secuencia alimentación-descanso-xogo libre. O educador debe apoiar e axudar ao desenvolvemento coa estimulación. Un xogo específico é a cesta dos tesouros.
  • 12 a 18 meses: Os nenos necesitan máis actividade e movemento. Ademais do xogo libre introdúcense outros tipos de xogo, como o xogo heurístico ou de exploración.
  • 18 a 24 meses: vanse acurtando os espazos de descanso e aparece o xogo simbólico.
  • 24 a 36 meses: amplíanse os espazos de aprendizaxe dirixido a través do xogo. Os compañeiros empezan a ser modelos a imitar aínda que tamén poden ser un estorbo, para máis tarde acabar sendo colaboradores.
• Outras actividades máis específicas: Existen unha gran gama de actividades diversas que, a través dunha metodoloxía de xogo, realizan os educadores na aula, dependendo do contorno cultural e social dos nenos, da experiencia persoal de cada educador e dos recursos do centro, son: actividades de psicomotricidade, de sensorialidade, de linguaxe, do contorno natural e o contorno social e outras que relacionan varias á vez.

Deseño de Actividades

Aspectos Previos para o Deseño de Actividades

Antes de deseñar unha actividade hai que ter presente:

• O currículo e a proposta pedagóxica.
• A diversidade de nenos e nenas, é dicir, as súas individualidades.
• A metodoloxía coa que se vai traballar.
• Os recursos cos que se conta: humanos, de tempo, espazo e materiais.

Partindo do anterior, deseñarase a actividade tendo en conta que:

• Debe expresarse de forma concisa e clara. Non deben ser moi extensas na súa presentación.
• Debe ser lexible e comprensible para calquera persoa.
• Debe seguir unha orde lóxica de presentación no seu desenvolvemento, seguindo a secuencia establecida no modelo de ficha de actividade.
• Debe ter unha valoración final, pode servir o mesmo diario de clase ou a ficha de avaliación.
• A pesar de que existen moitas posibilidades de actividades, non se debe caer no erro de deseñar un número excesivo delas.